Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie

Dzieje Instytutu Północnego wiążą się nierozerwalnie z historią Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, który na naukowej mapie Polski pojawił się w latach sześćdziesiątych XX w. i został bardzo życzliwie przyjęty przez ośrodki uniwersyteckie. Jednak jego rodowód należy wywieźć od dwóch placówek – Instytutu Mazurskiego i Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego. Ten pierwszy założyli w czasie okupacji, w 1943 roku, na terenie Generalnej Guberni działacze mazurscy skupieni przed wojną w ośrodku działdowskim. Konspiracyjny instytut badawczy miał przygotowywać materiały dla przyszłych władz polskich, które miały objąć we władanie całe Prusy Wschodnie. Założyciele Instytutu Mazurskiego w końcu 1944 roku wystąpili do rządu lubelskiego z memoriałem dotyczącym zagospodarowania ziem pruskich, w którym proponowano jak należy postępować z ludnością polskiego pochodzenia mieszkającą w Prusach Wschodnich. W Memoriale była mowa m.in. o zorganizowaniu wyższej uczelni kształcącej kadry dla potrzeb administracji, gospodarki i kultury oraz prowadzącej badania naukowe nad przeszłością i przyszłością ziem nazwanych później Warmią i Mazurami.

Gdy ustały działania wojenne założyciele Instytutu Mazurskiego pojawili się w Olsztynie podejmując pracę w administracji państwowej, oświacie i kulturze. Oni to 9 lipca 1945 roku reaktywowali konspiracyjny Instytut Mazurski, który miał za zadanie podejmowanie i popieranie prac badawczych w zakresie stosunków kulturalnych, społecznych, historyczno-politycznych, gospodarczych, przyrodniczych i geograficznych Pojezierza Mazurskiego, a także prowadzenie biblioteki i muzeum regionalnego. Prezesem Instytutu obrano nauczyciela, przedwojennego działacza, Karola Małłka, a sekretarzem generalnym zasłużoną dla sprawy mazurskiej Emilię Sukertową-Biedrawinę. Sukertowa-Biedrawina, kobieta niezwykłej energii działania, nie zrażając się przejściowymi niepowodzeniami, kierowała Instytutem do końca swego czynnego życia. Instytut rozpoczął działalność w trudnym okresie, nie mając kadry do prowadzenia tak ambitnych zadań, jakie postawił mu statut. Dzięki Sukertowej-Biedrawinie zgromadzono zbiory biblioteczne, ale nie tak pokaźne jakby się początkowo mogło zdawać. Instytut nie zdołał przejąć i zabezpieczyć bogatych zbiorów poniemieckich. Tworzący się uniwersytet w Toruniu i biblioteki warszawskie, posiadające odpowiednie dokumenty upoważniające do gromadzenia i wywozu książek z terenu Warmii i Mazur zabrały najcenniejsze książki, zbiory biblioteczne, archiwalne, a także dzieła sztuki. Wprawdzie Instytut Mazurski rozpoczął od 1946 roku wydawanie własnego periodyku pod nazwą Komunikaty Działu Informacji Naukowej, to jednak nie zdołał poważnie zaistnieć w organizacyjnym systemie nauki polskiej. Zresztą jego losy stanęły wnet pod znakiem zapytania. Podporządkowanie olsztyńskiej placówki Instytutowi Zachodniemu w Poznaniu stworzyło mu szansę przetrwania najtrudniejszych czasów. W połowie 1948 roku Instytut Mazurski został przekształcony w Stację Naukową Instytutu Zachodniego, a w 1953 roku – Polskiego Towarzystwa Historycznego. Było to korzystne rozwiązanie. Dzięki dotacji PTH można było zwiększyć zatrudnienie oraz powołać w 1957 roku kwartalnik naukowy pod nazwą Komunikaty Mazursko-Warmińskie, które uzyskały także wsparcie władz wojewódzkich.

Równocześnie w Olsztynie aktywnie działało Muzeum Mazurskie kierowane przez Hieronima Skurpskiego. Zgromadziło ono – dzięki zapobiegliwości swego dyrektora – znaczny, bo liczący około 10 tysięcy tomów księgozbiór, a w 1958 roku zaczęło wydawać Rocznik Olsztyński. Wojewódzkie Archiwum Państwowe kierowane w tym czasie przez dr Tadeusza Grygiera stwarzało możliwości dla prowadzenia prac nad przeszłością regionu. Wokół archiwum, które zatrudniało dziesięć osób, skupiali się miejscowi historycy. Po 1956 roku na polu naukowym zaznaczyło się Wyższe Seminarium Duchowne Hosianum dzięki ówczesnemu jego rektorowi ks. dr Janowi Obłąkowi. Po 1956 roku ożywił się także ruch regionalny. Utworzono Stowarzyszenie Społeczno Kulturalne „Pojezierze”. Do Olsztyna napłynęli młodzi historycy po studiach uniwersyteckich, znajdując zatrudnienie w archiwum, muzeum, bibliotekach. Podjęli  badania historyczne nad dziejami ludności polskiej w Prusach Wschodnich. Oni też wyszli z inicjatywą utworzenia profesjonalnej humanistycznej placówki naukowej. Poza garstką entuzjastów, Olsztyn w tym czasie nie posiadał, tak jak Poznań, Opole, Szczecin, Gdańsk społecznych placówek naukowych prowadzących badania nie tylko nad przeszłością ziem zachodnich i północnych, ale też nad ich współczesnym obrazem. Młodzi, ambitni historycy wyszli z postulatem, by także w Olsztynie utworzyć humanistyczną placówkę naukową. Z taką inicjatywą wyszedł Wojciech Wrzesiński, wówczas kierownik działu akt Polski Ludowej w Wojewódzkim Archiwum Państwowym.

Do pracy w Olsztynie został on skierowany w 1955 roku po studiach na Uniwersytecie w Toruniu. Posiadał już znaczny dorobek naukowy, kończył pisanie pracy doktorskiej, miał pozycję w środowisku naukowym i kulturalnym Olsztyna. W Głosie Olsztyńskim z 26 listopada 1960 roku pisał: Wcześniej lub później musi chyba w Olsztynie dojść do reaktywowania, a właściwie stworzenia na zupełnie nowych podstawach Instytutu Warmińsko-Mazurskiego… o profilu nie tylko historycznym. Na artykuł ten zareagował Władysław Ogrodziński dyrektor programowy Stowarzyszenia „Pojezierze”, który opowiedział się za stworzeniem stałej placówki historii Pomorza Polskiej Akademii Nauk. Ogrodziński obawiał się, że utworzenie jeszcze jednej słabej kadrowo, bez odpowiedniej bazy placówki naukowej zepchnie Olsztyn na peryferie naukowe. Olsztynowi tymczasem było potrzebne powiązanie z akademickimi ośrodkami naukowymi. Rozpoczęła się w środowisku humanistycznym i kulturalnym dyskusja nad ideą powołania w Olsztynie placówki naukowo-badawczej związanej ze Stowarzyszeniem Społeczno-Kulturalnym „Pojezierze”. Dyskusja ta zaowocowała skierowaniem do Zarządu Głównego „Pojezierza”, datowanego na 10 marzec 1961 roku, Memoriału o stanie i potrzebach humanistyki olsztyńskiej. Dokument podpisali: dr Wojciech Wrzesiński i mgr Antoni Łukaszewski z Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, Hieronim Skurpski dyrektor Muzeum Mazurskiego i prezes Stowarzyszenia Pojezierze, pracownicy Muzeum mgr Zygmunt Lietz i mgr Romuald Odoj, mgr Władysław Ogrodziński dyrektor programowy „Pojezierza” oraz mgr Jerzy Szymański naczelny redaktor Głosu Olsztyńskiego dziennika KW PZPR. Walne zebranie członków SSK Pojezierze, obradujące w dniu 26 marca 1961 roku, przyjęło Memoriał popierając pomysł powołania w Olsztynie instytutu naukowego. Koncepcja ta uzyskała akceptację władz partyjnych, administracyjnych, a także naukowych. Deklaracje pomocy w organizowaniu ośrodka naukowego w Olsztynie złożyli wicedyrektor Instytutu Historii PAN prof. Bogusław Leśnodorski oraz prezes Zarządu Głównego PTH prof. Stanisław Herbst. W tej sytuacji Zarząd Główny „Pojezierza” 1 września 1961 roku zatrudnił na stanowisku sekretarza organizacyjnego nowej placówki naukowej Wojciecha Wrzesińskiego. Jeszcze w tym roku Zarząd Główny PTH wyraził zgodę na przejście dwóch pracowników naukowych Stacji PTH do organizującej się placówki, a także przekazanie w depozyt księgozbioru tejże Stacji. Z kolei Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej przyrzekło dotację finansową na badania naukowe, wydawnictwa i zakupy biblioteczne, zaś Stowarzyszenie „Pojezierze” zadeklarowało ponoszenie kosztów utrzymania placówki naukowej. Powyższe ustalenia i deklaracje sprawiły, że 28 grudnia 1961 roku Zarząd Główny Pojezierza podjął uchwałę o powołaniu Fundacji Naukowej im. Wojciecha Kętrzyńskiego.

Utworzona Fundacja nie posiadała jednak własnej siedziby. Otrzymała ją w listopadzie 1962 roku gdy zabudowano prześwit w budynku przy ul. Zwycięstwa 32 (dzisiejsza ulica Piłsudskiego). Lokal składał się z czytelni, magazynu bibliotecznego oraz czterech pokojów przeznaczonych na pracownie naukowe. Nastąpiło przejęcie księgozbioru Stacji PTH, a także dwóch pracowników m.in. mgr Janusza Jasińskiego. Fundacja otrzymała dotację finansową od władz wojewódzkich. Jej pracownik Wojciech Wrzesiński obronił pracę doktorską pt. Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939. Wreszcie Zarząd Główny „Pojezierza” uchwalił ostateczną wersję Statutu. Tymczasem w styczniu 1963 roku Urząd Spraw Wewnętrznych Prezydium WRN w Olsztynie odmówił rejestracji Statutu kwestionując nazwę placówki ze względu na zniesienie formy fundacji. Wobec tego w lutym 1963 roku uchwałą Zarządu Głównego „Pojezierza” dokonano jej zmiany na Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Nic już nie stało na przeszkodzie, aby odbyło się uroczyste posiedzenie inaugurujące działalność Ośrodka.

Odbyło się ono w dniu 26 marca 1963 roku. W uroczystym zebraniu uczestniczyli m.in.: prof. dr Stefan Żółkiewski sekretarz Wydziału I Nauk Społecznych PAN, prof. dr Bolesław Kasprowicz rektor Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie, prof. dr Mieczysław Koter rektor Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie, prof. dr Karol Górski dyrektor Instytutu Historii UMK, prof. dr Bogusław Leśnodorski wicedyrektor Instytutu Historii PAN. Wykład inauguracyjny pt. Wojciech Kętrzyński i jego działalność naukowa wygłosił prof. dr Stanisław Arnold. Rada Naukowa Ośrodka, złożona aż z 37 osób, wybitnych polskich uczonych i działaczy społeczno-politycznych, wybrała Prezydium w skład, którego weszli profesorowie: Stanisław Arnold jako przewodniczący, Bolesław Kasprowicz i Bogusław Leśnodorski, jako zastępcy. Sekretarzem generalnym, do którego należał bezpośredni zarząd Ośrodkiem, został mgr Władysław Ogrodziński, zaś prof. dr Tadeusza Cieślaka wcześniej wyznaczono kuratorem placówki naukowej. Statutowym zadaniem Ośrodka było popieranie i organizowanie działalności naukowej w zakresie nauk humanistycznych i ekonomiczno-społecznych na obszarze Polski północno-wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Warmii i Mazur

Program i działalność Ośrodka spotkały się ze wsparciem nie tylko miejscowego środowiska, ale i polskich środowisk uniwersyteckich. Wokół OBN organizował się społeczny ruch naukowy i to niezwykle dynamicznie. Powstawały zespoły i komisje: do Spraw Dokumentacji Współczesnej Warmii i Mazur, Historii Sztuki, Historyczny, do Badań nad Współczesnością Warmii i Mazur, do Badań nad Piśmiennictwem Warmii i Mazur, do Badań nad Kulturą Warmii i Mazur. Były to ciała kolegialne skupiające około sto osób. Społeczne oddziaływanie Ośrodka należało uznać już u progu jego działalności za ważne osiągnięcie. Niestety, za rozwojem społecznych form oddziaływania nie szedł rozwój instytucjonalnej części OBN. Kluczową sprawę dla jej rozwoju było zatrudnianie nowych pracowników naukowych i bibliotekarzy, a to szło z ogromną trudnością. Odejście dr Wojciecha Wrzesińskiego do Wrocławia osłabiło skromny zespół badawczy. Nie łatwo było w tamtych czasach pozyskać do pracy w Olsztynie osobę z doktoratem zaś na uzyskiwanie tytułów naukowych przez miejscowych badaczy, należało jeszcze poczekać. Mimo tego działalność Ośrodka nie była skromna, pojawiły się wydawnictwa książkowe, organizowano sesje naukowe z udziałem znakomitych uczonych. W latach 1961-1968 wydano 48 publikacji, w tym 24 w ramach serii Rozprawy i Materiały i dwie w ramach serii Biblioteka Olsztyńska. Z rozmachem przystąpiono do gromadzenia własnego księgozbioru zakupując zbiory rodziny Estreicherów z Krakowa oraz pozyskując dublety z Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, bibliotek Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Gdańsku, Wrocławiu, nadchodziły też dary od osób prywatnych. W 1968 roku księgozbiór biblioteki OBN liczył około 20 tysięcy tomów.

W samym Ośrodku oraz w olsztyńskim środowisku w 1967 roku zaczęła dojrzewać koncepcja wyodrębnienia OBN ze struktur Pojezierza i przekształcenie go w samodzielne towarzystwo naukowe. Stowarzyszenie „Pojezierze” na swym walnym zebraniu w marcu 1967 roku godziło się na usamodzielnienie się Ośrodka. Władze wojewódzkie zadeklarowały również zgodę na finansowanie jego działalność.

Samodzielność Ośrodek uzyskał dopiero w połowie czerwca 1968 roku. Zebranie założycielskie obradujące 15 czerwca 1968 roku, powołało stowarzyszenie pod nazwą Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Zgromadzeni uchwalili Statut, wybrali Radę Naukową, Komisję Rewizyjną i Sąd Koleżeński. Prezesem Rady Naukowej został profesor Józef Burszta. Był nim przez 14 lat. Ośrodek jako stowarzyszenie prowadził placówkę naukową pod taką samą nazwą oraz część społeczną podzieloną na różne komisje. Taki dualizm – podział na część instytucjonalną i społeczną utrzymał się do końca istnienia stowarzyszenia pod nazwą Ośrodek Badań Naukowych. Do 1974 roku finansował działalność Ośrodka Wydział Kultury i Sztuki Prezydium WRN. Od roku następnego budżet Ośrodka ustalało Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki w uzgodnieniu z Ministerstwem Finansów. Środki centralne szły jednak przez Urząd Wojewódzki. Trwało tak do końca 1989 roku.

Ośrodek Badań Naukowych w pierwszych latach swego istnienia borykał się z trudnościami lokalowymi. Dały się one we znaki, gdy w 1968 roku nastąpiło usamodzielnienie się Ośrodka. Pomieszczenia w budynku przy ówczesnej ulicy Zwycięstwa 32 składające się z czterech pokoi, czytelni i magazynu bibliotecznego nie zapewniały normalnej działalności. W tej sytuacji dyrektor Ośrodka Władysław Ogrodziński podjął działania pozyskania na siedzibę OBN Domu Polskiego. Doprowadziły one jesienią 1968 roku do podjęcia przez władze miejskie uchwały o przekazaniu Ośrodkowi Domu Polskiego. Wiosną roku następnego przeniosła się tam Pracownia Badań nad Współczesnością, administracja i dyrekcja, natomiast biblioteka wraz z Pracownią Historyczną oraz Wydawnictwo Naukowe pozostały przy ulicy Zwycięstwa.

Wydawało się, że kwestią krótkiego czasu jest przejęcie przez OBN całego Domu Polskiego.

Budynek jednak wymagał gruntownego remontu. Mimo stosownych uchwał władz wojewódzkich prace remontowe rozpoczęły się dopiero na przełomie maja i czerwca 1977 roku. Ośrodek otrzymał zastępcze, tymczasowe pomieszczenie w baraku przy ulicy Żeromskiego zachowując w dalszym ciągu lokale przy ulicy Zwycięstwa. Ku zdumieniu pracowników i dyrekcji Dom Polski miast remontować zaczęto wyburzać. Rozebrano go całkowicie z zamiarem wybudowania innego budynku. Przeciw takiemu postępowaniu energicznie i zdecydowanie zaprotestowała Rada Naukowa Ośrodka. Sprawa nabrała rozgłosu. W ostateczności na szczeblu partyjnych władz wojewódzkich zapadła decyzja o odbudowaniu Domu Polskiego. Wnet ruszyły prace budowlane. W stanie surowym obiekt odbudowano w 1979 roku, a 27 października 1980 roku odbyła się uroczystość otwarcia Domu Polskiego. W uroczystości uczestniczyło wielu znakomitych gości, przybyli też przedwojenni mieszkańcy domu – Juliusz Malewski, Maria Zientara Malewska, Jan Lubomirski, Jan Boenigk, nauczyciele szkół polskich, wnuk Wojciecha Kętrzyńskiego, noszący także imię Wojciech. Dom Polski przeszedł w użytkowanie Ośrodka Badań Naukowych, jednak nie na zasadzie własności budynku. Dzięki staraniom Ośrodka w 1990 roku Dom Polski stał się własnością Skarbu Państwa, a w 1998 roku własnością OBN. Troszcząc się o ten wyjątkowy pomnik, zabytek Ośrodek pozyskał środki na remont, który przeprowadzono w latach 1997-1999 usuwając wszelkie uchybienia powstałe wskutek szybkiej odbudowy, wadliwego wykonania z końca lat 70.

Ośrodek Badań Naukowych prowadził trojaką działalność: badawczą, upowszechniającą oraz wydawniczą. Wysoka, druga kategoria naukowa, wypracowana była dzięki badaniom regionalnym zarówno w zakresie historii, jak i współczesności. W dziale naukowym w 1965 roku zatrudnione były cztery osoby, w 1975 roku – 10 osób, w 1980 roku – 16, a w 2002 roku 11 osób i na tym poziomie utrzymywała się w kolejnych latach. Wśród nich byli historycy, demografowie, etnografowie, socjologowie, ekonomiści, folklorysta. Z czasem zespół zdominowali historycy.

Ośrodkiem w ciągu całego istnienia kierowało pięciu dyrektorów. Pierwszym dyrektorem, organizatorem placówki był do marca 1970 roku Władysław Ogrodziński.  Po jego przejściu na stanowisko dyrektora Muzeum Mazurskiego dyrektorem został dr Jerzy Sikorski. Był nim do października 1983 roku, on też przeszedł na stanowisko dyrektora Muzeum Warmii i Mazur. Po nim obowiązki przejął i pełnił do maja 1990 roku doc. dr Edmund Wojnowski. Jego następcą został prof. Stanisław Achremczyk. Po zakończeniu przez niego urzędowania, od listopada 2016 r. dyrektorem OBN został dr Jerzy Kiełbik. Zmieniali się także przewodniczący Rady Naukowej. Po prof. Józefie Burszcie byli nimi jeszcze, gdy Ośrodek był stowarzyszeniem – prof. Wojciech Wrzesiński, prof. Stanisław Kawula. Od chwili gdy Ośrodek został jednostką badawczo-rozwojową pracami Rady Naukowej kierowali kolejno prof. Wojciech Wrzesiński, prof. Zbigniew Puchajda oraz prof. Wojciech Polak.

Miejsce w Domu Polskim oprócz zespołu badawczego znalazła również biblioteka. Księgozbiór ten liczący około 10 tysięcy druków oraz około dwa tysiące starodruków, zbiory kartograficzne i ikonograficzne, jest po dzień dzisiejszy przechowywany. Ośrodek systematycznie powiększał zbiory biblioteczne przez liczne zakupy. Pozyskał 342 voluminy ze zbiorów Karola Estreichera, nabył spuściznę po Alojzym Śliwie, Gustawie Leydingu a także z licznych bibliotek uniwersyteckich. W zbiorach biblioteki znajdują się czasopisma wschodniopruskie niemieckie i polskie – Gazeta Olsztyńska, Gazeta Ludowa, Gazeta Mazurska, Mazur, Koenigsberger Hartungsche Zeitung, Koenigsberger Allgemeine Zeitung, Allensteiner Zeitung, Allensteiner Volksblatt. Czytelnik znajdzie tu historyczne czasopisma naukowe regionalne, ukazujące się w XIX i XX wieku, najważniejsze tytuły czasopism naukowych polskich, zbiór czasopism rosyjskich ukazujących się w Obwodzie Kaliningradzkim. W Zbiorach Specjalnych przechowywane są liczne pamiętniki, kroniki, dokumenty, w tym także rękopisy utworów Michała Kajki. Księgozbiór liczy obecnie około 100 tysięcy jednostek.

Niezmiernie ważną rolę odgrywało w Ośrodku wydawnictwo naukowe. W wydawnictwie swoje prace publikowali m.in. Wojciech Wrzesiński, Marian Biskup, Janusz Małłek, Józef Burszta, czy Jacek Staszewski. Prace wydawali też pracownicy i członkowie OBN m.in.: Janusz Jasiński, Bohdan Łukaszewicz, Bohdan Koziełło-Poklewski, Tadeusz Filipkowski, Jan Chłosta, Stanisław Achremczyk, Władysław Ogrodziński, Grzegorz Białuński, Grzegorz Jasiński, Ryszard Tomkiewicz, Robert Traba, Grzegorz Strauchold, Danuta Bogdan, Jerzy Kiełbik. Dodatkowo wskazać należy na wydawnictwa źródłowe, zbiorowe, całość zamyka się liczbą kilkuset wydanych drukiem książek. Obok książek, OBN publikuje, najważniejsze humanistyczne czasopismo naukowe w tej części Polski, ukazujące się od 1957 r.: Komunikaty Mazursko-Warmińskie.

O ile przez wiele lat charakter działalności OBN nie zmieniał się, to zmianie ulegała jego forma prawna. W połowie października 1989 roku minister finansów, a był nim Leszek Balcerowicz, specjalnym zarządzeniem pozbawił możliwość finansowania przez Państwo stowarzyszeń. Przed Ośrodkiem, który był stowarzyszeniem, stanęło zagrożenie jego dalszej działalności. Udało się jednak pozyskać poparcie Wojewódzkiej Rady Narodowej, by Ośrodek przekształcić. Walne zebranie Stowarzyszenia przyjęło sytuację ze zrozumieniem. Nastąpiło wyjście placówki naukowej ze struktur Stowarzyszenia i całkowite jej usamodzielnienie. WRN w Olsztynie, 28 lutego 1990 roku podjęła uchwałę o utworzeniu jednostki badawczo-rozwojowej o nazwie Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Organem założycielskim miał być wojewoda olsztyński. Nie było to rozwiązanie trwałe. Do końca 1990 roku Urząd Wojewódzki wykonując uchwałę WRN, finansował działalność Ośrodka. Jednakże Sąd Wojewódzki na początku 1991 roku odmówił rejestracji Ośrodka z powodu braku własnego majątku oraz zgody Komitetu Badań Naukowych i Ministerstwa Finansów, na finansowanie statutowej działalności OBN. Dopiero, gdy w październiku 1991 roku Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w formie darowizny przekazało część majątku na wyposażenie Ośrodka, a Ministerstwo wyraziło zgodę na finansowanie, Komitet Badań Naukowych także wyraził zgodę na ustanowienie jednostki badawczo- rozwojowej pod nazwą Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.

Organem założycielskim i nadzorującym działalność Ośrodka był wojewoda olsztyński. Sąd Wojewódzki 3 grudnia 1991 roku zarejestrował placówkę naukową. Kolejne zmiany zaszły w roku 2001. Ośrodek został podporządkowany Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Następną zmianę przyniosła reforma z 2010 r., która w miejsce jednostek badawczo-rozwojowych ustanowiła instytuty naukowe. Równocześnie zmianie uległ system finansowania uzależniający wysokość dotacji od kategorii naukowej. System ten promował przede wszystkim jednostki duże, zatrudniające wielu naukowców oraz niezwiązane z naukami humanistycznymi. Pomimo znakomitych wyników w zakresie osiągnięć naukowych, przed Ośrodkiem oraz działającymi na podobnych zasadach instytutami humanistycznymi, jak Instytut Śląski w Opolu, czy Instytut Zachodni w Poznaniu, zaczęła się jawić perspektywa zakończenia działalności.

Jednak wartość historycznych dokonań oraz bieżąca działalność Ośrodka skłoniła Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do znalezienia dróg wsparcia. W pierwszej kolejności było to stworzenie programu badawczego Sieci Ziem Północnych i Zachodnich koordynowanego przez Ośrodek Pamięć i Przyszłość we Wrocławiu. W drugiej zaś przekształcenie OBN na mocy ustawy z 6 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej w państwową instytucję kultury. Nowa instytucja kontynuując działalność i dorobek OBN została powołana 31 maja 2019 r. pod nazwą Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie.